Het vertellen van verhalen is ouder dan de weg naar Rome. Toch beleeft het verhaal een enorme revival. Waar komt die drang naar verhalen vandaan?
Jonah Sachs, oprichter-eigenaar van Free Range Studios, gaat in zijn boek Winning the Story Wars na wat mythes, sagen en legenden zo krachtig maakt, dat ze generatie op generatie worden doorverteld: ze bevatten eeuwenoude waarheden en lessen, die universele en kennelijk tijdloze geldigheid bezitten. De structuur van die verhalen is bijna altijd hetzelfde. Er is een onoplosbaar probleem. Een tegenstribbelende of schlemielige held – ‘waarom ik’? Een mentor, die de held op weg helpt. Onderweg zijn er talloze verlokkingen of gevaren, die voor grote vertraging zorgen. Daarna volgt de loutering en wordt het probleem de wereld uit geholpen.
Ons brein
Sommigen pogen het succes van verhalen neurologisch te onderbouwen: onze hersenen zijn ingesteld op verhalen. We zoeken voortdurend samenhang tussen eenheden van informatie – en vinden die ook, zegt Sanne Bloemink in de Groene Amsterdammer. Bij storytelling zouden zender en ontvanger dezelfde ervaringen delen. Door een verhaal te vertellen, kan de spreker ideeën, gedachten en gevoelens overdragen op het brein van degenen die naar het verhaal luisteren. Bovendien zou de evolutie ons brein hebben geconditioneerd voor het vertellen van en luisteren naar verhalen. De beheersing over het vuur, lijkt hier een grote rol bij te hebben gespeeld. Een analyse van in de jaren zeventig opgenomen gesprekken tussen jagers-verzamelaars van de Ju/’Hoansi, in zuidelijk Afrika, heeft opmerkelijk verschillen aangetoond tussen de onderwerpen die overdag werden besproken en ’s avonds, bij het kampvuur. Overdag gingen de gesprekken over economische dingen en roddelden de Ju/’Hoansi over sociale relaties. ’s Avonds vertelden ze elkaar verhalen over grote gebeurtenissen van de afgelopen decennia: over gebeurtenissen tijdens bij huwelijken, over bondgenoten die hun verplichtingen wel of niet nakwamen, over contacten met ‘het hogere’. Breeduit, met veel details. Die verhalen droegen dus bij aan een betere kennis en begrip van de wereld waarin dit volk leefde, voor meer emotie en empathie, en voor een gevoel van verbondenheid en saamhorigheid.
Duiding en zingeving
Daarin schuilt volgens mij een verklaring voor de opmerkelijke revival van het verhaal: de behoefte aan duiding en zingeving als reactie op de technocratische betekenisloze samenleving waarin we leven. Sachs noemt dat de Myth Gap: de kloof tussen de realiteit en de gedeelde culturele mythes, of verhalen, die we nodig hebben om onze tijd te verklaren, betekenis te geven, waarbij we te rade gaan om ons richting te geven. Zonder die gedeelde cultuur is geen gezonde samenleving mogelijk.
Verdwenen zorgen
Een voorbeeld. De moderne milieubeweging zag ‘officieel’ het licht met de publicatie van Silent Spring van Rachel Carson (1962). De titel verwijst naar een stille lente, als de vogels niet meer zingen doordat ze zijn uitgeroeid door het overmatig gebruik van bestrijdingsmiddelen. Door dit sterke beeld (angstvisioen), gekoppeld aan de praktijk van de bestrijdingsmiddelen, realiseerden veel mensen zich met een schok dat ingrijpen in de natuur grote gevolgen kan hebben. Als reactie hierop kwam er milieubeleid, met handhaving, vergunningen, doelstellingen, evaluaties. Onze zorgen ‘verdwenen’ daarmee achter – voor de meesten – onbegrijpelijke reeksen cijfers, metingen, scheikundige aanduidingen, procedures. Milieu, dat is tegenwoordig iets voor experts. En wat voor milieu geldt, gaat ook op voor de financiële wereld, ontwikkelingssamenwerking, klimaatverandering, onze voedselvoorziening.
Myth Gap
Willen we greep houden op ons leven, dan moeten we het gat tussen de technocratische realiteit en de gedeelde verhalen waarvan een gezonde samenleving afhankelijk is overbruggen. Willen we de wereld begrijpen, dan zijn verhalen onvermijdelijk.